Bắc mỹ là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa Bắc Mỹ

Bắc Mỹ là một trong bảy lục địa truyền thống của thế giới, nằm hoàn toàn ở Bắc Bán Cầu và phần lớn ở Tây Bán Cầu. Lục địa này bao gồm ba quốc gia có chủ quyền lớn nhất là Hoa Kỳ, Canada và Mexico, cùng với nhiều quốc đảo và lãnh thổ nhỏ thuộc vùng Caribe và Trung Mỹ. Về mặt chính trị, địa lý và văn hóa, Bắc Mỹ được xem là một khu vực chiến lược và có ảnh hưởng toàn cầu.

Bắc Mỹ có ranh giới phía bắc giáp Bắc Băng Dương, phía đông giáp Đại Tây Dương, phía tây giáp Thái Bình Dương, và phía nam tiếp giáp Nam Mỹ qua eo đất Panama. Eo biển Bering ở phía tây bắc là ranh giới tự nhiên giữa Bắc Mỹ và châu Á. Lục địa này cũng bao gồm cả Greenland – thuộc Đan Mạch – và các hòn đảo trong vùng biển Caribe.

Trên phương diện địa chất, phần lớn Bắc Mỹ nằm trên mảng kiến tạo Bắc Mỹ, trải dài từ rìa phía bắc Colombia đến Bắc Cực. Sự hình thành địa lý – địa chất độc lập này đã tạo ra một lục địa có hệ thống sinh thái và khí hậu đa dạng, đồng thời là nền tảng cho sự phát triển dân cư và kinh tế đặc trưng. Tính đến năm 2024, Bắc Mỹ là nơi sinh sống của hơn 600 triệu người và chiếm khoảng 16% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) toàn cầu.

Vị trí địa lý và diện tích

Bắc Mỹ là lục địa có diện tích lớn thứ ba trên thế giới sau châu Á và châu Phi, với tổng diện tích khoảng 24,709,000 km². Vị trí của Bắc Mỹ trải dài từ vùng Bắc Cực đến gần đường xích đạo, giúp lục địa này sở hữu nhiều vùng khí hậu và địa hình phong phú, từ lãnh nguyên băng giá đến rừng nhiệt đới, từ núi cao đến đồng bằng trung tâm rộng lớn.

Vị trí trung gian giữa Thái Bình Dương và Đại Tây Dương giúp Bắc Mỹ giữ vai trò cầu nối trong thương mại hàng hải toàn cầu. Các tuyến hàng hải quan trọng như Kênh đào Panama, Vịnh Mexico, và tuyến biển Bắc Cực đang ngày càng gia tăng vai trò địa kinh tế và chiến lược của khu vực. Ngoài ra, Bắc Mỹ còn là cửa ngõ giao thương và di cư giữa các châu lục như Á, Âu và Nam Mỹ.

Dữ liệu tóm tắt về vị trí và diện tích Bắc Mỹ như sau:

Tiêu chí	Thông tin
Diện tích	24.709.000 km²
Địa điểm cực Bắc	Cực Bắc Canada (Cape Columbia)
Địa điểm cực Nam	Eo đất Panama
Địa điểm cực Tây	Quần đảo Aleutian, Alaska
Địa điểm cực Đông	Mũi Nordostrundingen, Greenland

Các khu vực địa lý chính trong Bắc Mỹ

Bắc Mỹ được chia thành các khu vực địa lý dựa trên đặc điểm tự nhiên, văn hóa và chính trị. Việc phân chia này giúp nghiên cứu chính xác hơn về kinh tế, khí hậu, môi trường và nhân khẩu học của từng vùng.

• Bắc Bắc Mỹ: bao gồm Canada, Greenland và Alaska – có khí hậu lạnh, dân cư thưa thớt, chủ yếu sống ở các đô thị ven biển và phía nam.
• Trung Bắc Mỹ: bao gồm phần lục địa chính của Hoa Kỳ – trung tâm công nghiệp, nông nghiệp, tài chính và công nghệ toàn cầu.
• Nam Bắc Mỹ: Mexico – đóng vai trò cầu nối giữa Bắc Mỹ và Trung Mỹ, có đặc điểm pha trộn giữa văn hóa Tây Ban Nha và bản địa.
• Trung Mỹ và Caribe: là khu vực nằm ở phía nam Mexico, bao gồm nhiều quốc gia nhỏ và các đảo trong vùng biển Caribe – mang tính chất nhiệt đới và có ảnh hưởng văn hóa Latin mạnh mẽ.

Bảng dưới đây phân tích một số khác biệt tiêu biểu giữa các khu vực:

Khu vực	Quốc gia điển hình	Khí hậu	Mật độ dân số
Bắc Bắc Mỹ	Canada, Greenland	Lạnh, cận Bắc Cực	Thấp
Trung Bắc Mỹ	Hoa Kỳ	Ôn đới, bán khô hạn	Cao
Nam Bắc Mỹ	Mexico	Nhiệt đới gió mùa, bán khô hạn	Trung bình
Trung Mỹ và Caribe	Costa Rica, Cuba	Nhiệt đới ẩm	Trung bình đến cao

Đặc điểm khí hậu và địa hình

Khí hậu Bắc Mỹ trải dài từ vùng Bắc Cực ở Greenland và Canada đến vùng nhiệt đới ở Trung Mỹ và Caribe. Điều này tạo ra sự phân hóa khí hậu mạnh, với đặc điểm nổi bật gồm khí hậu hàn đới, ôn đới lục địa, bán khô hạn, cận nhiệt đới và nhiệt đới ẩm. Các vùng nội địa của Hoa Kỳ và Canada thường có mùa đông lạnh, mùa hè nóng, trong khi Mexico và Trung Mỹ có khí hậu gió mùa và mùa mưa rõ rệt.

Địa hình Bắc Mỹ phức tạp, có sự hiện diện của các dãy núi lớn, đồng bằng rộng và cao nguyên. Một số đặc điểm địa hình tiêu biểu gồm:

• Dãy Rocky Mountains – kéo dài từ Canada đến New Mexico
• Dãy Appalachia – nằm ở phía đông Hoa Kỳ, có tuổi địa chất cổ
• Đồng bằng nội địa – chiếm phần lớn khu vực trung tâm Hoa Kỳ và Canada
• Hệ thống sông Mississippi – Missouri – dài nhất Bắc Mỹ

Địa hình này ảnh hưởng mạnh đến sự phát triển nông nghiệp, phân bố dân cư, phát triển đô thị và khai thác tài nguyên. Các đồng bằng phù sa ven sông là khu vực canh tác chủ lực, trong khi các dãy núi phía tây giàu khoáng sản và tiềm năng thủy điện.

Lịch sử hình thành và phát triển

Bắc Mỹ được hình thành từ hơn 200 triệu năm trước khi siêu lục địa Pangaea tách ra thành các mảng nhỏ, trong đó có mảng Bắc Mỹ. Quá trình kiến tạo địa chất qua hàng trăm triệu năm đã tạo nên các đặc điểm địa hình như dãy Rocky, đồng bằng Trung tâm, và hệ thống hồ lớn ở Canada và Hoa Kỳ.

Trước khi người châu Âu đặt chân đến, lục địa này là nơi sinh sống của nhiều nền văn minh bản địa như người Inuit ở cực Bắc, người Maya và Aztec ở Mexico và Trung Mỹ, và nhiều bộ lạc khác như Iroquois, Apache và Sioux ở Hoa Kỳ và Canada ngày nay. Các nền văn minh này có hệ thống chính trị – xã hội, văn hóa, tôn giáo và kiến trúc riêng biệt, với dấu ấn vẫn còn thấy rõ đến ngày nay.

Thế kỷ 15-17 chứng kiến làn sóng xâm chiếm của các đế quốc châu Âu như Tây Ban Nha, Anh, Pháp và Hà Lan. Các thuộc địa được thiết lập, dân cư bản địa suy giảm nhanh chóng do dịch bệnh và xung đột. Các cuộc cách mạng giành độc lập diễn ra từ cuối thế kỷ 18, trong đó nổi bật là Cách mạng Hoa Kỳ năm 1776, giành lại chủ quyền từ Anh quốc.

Từ thế kỷ 19 đến nay, Bắc Mỹ trải qua quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa và hội nhập toàn cầu. Hoa Kỳ vươn lên trở thành siêu cường thế giới trong khi Canada và Mexico phát triển theo các hướng khác nhau nhưng cùng duy trì vai trò quan trọng trong khu vực.

Dân số và văn hóa

Bắc Mỹ có dân số khoảng 600 triệu người (2024), chiếm khoảng 7.5% dân số toàn cầu. Hoa Kỳ là quốc gia đông dân nhất trong khu vực với hơn 330 triệu người, tiếp theo là Mexico và Canada. Dân cư phân bố không đồng đều, tập trung đông ở các khu vực ven biển, đô thị hóa cao, trong khi miền bắc Canada, Alaska hay vùng núi Mexico thưa dân.

Cơ cấu dân số Bắc Mỹ rất đa dạng với các nhóm chủng tộc chính như người da trắng (gốc Âu), người da đen (gốc Phi), người bản địa, người gốc Á và người gốc Mỹ Latin. Sự đa dạng này là kết quả của hàng thế kỷ nhập cư và di cư, đặc biệt tại Hoa Kỳ – nơi có dân số nhập cư lớn nhất thế giới.

Văn hóa Bắc Mỹ có ảnh hưởng sâu rộng trên toàn cầu, đặc biệt là trong các lĩnh vực:

• Giải trí: Hollywood là trung tâm điện ảnh hàng đầu thế giới.
• Âm nhạc: các dòng nhạc như jazz, rock, hip-hop có nguồn gốc từ khu vực này.
• Ngôn ngữ: tiếng Anh, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Pháp là ba ngôn ngữ chính.
• Văn học và nghệ thuật: nhiều tác phẩm đoạt giải Nobel, Pulitzer xuất phát từ khu vực.

Các giá trị cá nhân, tự do ngôn luận, dân chủ và kinh tế thị trường là những trụ cột văn hóa – xã hội nổi bật tại Bắc Mỹ.

Kinh tế và các khối liên kết khu vực

Bắc Mỹ là một trong những khu vực phát triển kinh tế mạnh nhất toàn cầu. Tổng GDP của khu vực vượt 27 nghìn tỷ USD (2023), trong đó Hoa Kỳ chiếm phần lớn. Các ngành kinh tế chủ đạo gồm công nghiệp sản xuất, tài chính – ngân hàng, công nghệ cao, năng lượng, nông nghiệp và dịch vụ.

Liên kết kinh tế nội khối được thúc đẩy mạnh mẽ thông qua các hiệp định tự do thương mại:

• USMCA: Hiệp định Mỹ – Mexico – Canada, thay thế NAFTA, hỗ trợ thương mại tự do và chuỗi cung ứng khu vực.
• CAFTA-DR: Hợp tác giữa Mỹ và các quốc gia Trung Mỹ.
• CARICOM: Hợp tác thương mại giữa các quốc gia Caribe.

Khu vực này cũng là trung tâm của các công ty đa quốc gia hàng đầu như Apple, Microsoft, ExxonMobil, Walmart và Amazon, góp phần định hình xu hướng công nghệ và tiêu dùng toàn cầu.

Môi trường và đa dạng sinh học

Bắc Mỹ có hệ sinh thái phong phú với nhiều kiểu địa hình từ núi cao, thung lũng, rừng ôn đới, sa mạc đến rừng nhiệt đới. Các khu vực sinh học chính bao gồm rừng Taiga ở Canada, thảo nguyên đồng cỏ Mỹ, rừng mưa Mexico và các đảo nhiệt đới Caribe.

Một số loài đặc hữu hoặc nổi bật gồm: gấu xám, chó sói Bắc Mỹ, đại bàng đầu trắng, nai Canada, cá sấu châu Mỹ và nhiều loài chim di cư theo mùa. Nhiều công viên quốc gia lớn như Yellowstone (Hoa Kỳ), Banff (Canada), và Sierra de San Pedro Mártir (Mexico) đóng vai trò bảo tồn đa dạng sinh học và phục vụ du lịch sinh thái.

Bắc Mỹ hiện đang đối mặt với nhiều vấn đề môi trường như:

• Biến đổi khí hậu: nắng nóng cực đoan, cháy rừng ở California và Alberta.
• Ô nhiễm công nghiệp: tại các khu vực khai khoáng, đô thị lớn.
• Suy thoái nguồn nước: sông Colorado, hồ Mead cạn kiệt dần.
• Suy giảm đa dạng sinh học: do đô thị hóa và mất môi trường sống tự nhiên.

Nhiều chính phủ và tổ chức phi chính phủ đã triển khai các chương trình phục hồi rừng, phát triển năng lượng sạch và bảo tồn loài nguy cấp.

Vai trò địa chính trị toàn cầu

Bắc Mỹ giữ vai trò cốt lõi trong cấu trúc quyền lực thế giới hiện đại. Hoa Kỳ là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, đồng thời là quốc gia có ảnh hưởng quân sự, chính trị, tài chính và công nghệ lớn nhất hành tinh.

Canada và Mexico cũng đóng vai trò quan trọng trong các tổ chức quốc tế như G20, Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD). Bắc Mỹ là trung tâm của các liên minh chiến lược như:

• NATO: Canada và Hoa Kỳ là thành viên sáng lập.
• APEC: hợp tác kinh tế châu Á – Thái Bình Dương.
• G7: nhóm các nước công nghiệp phát triển.

Khu vực này còn dẫn đầu trong các lĩnh vực then chốt như trí tuệ nhân tạo, hàng không vũ trụ, quốc phòng và nghiên cứu y học, định hình xu hướng phát triển toàn cầu.

Tài liệu tham khảo

• Encyclopædia Britannica – North America
• CIA World Factbook
• World Bank – North America Region
• UNEP – North America Environmental Overview
• U.S. Department of Commerce – USMCA Agreement